چند کتاب خواندني در موضوع عزاداري

1- مسائل جديد از ديدگاه علما و مراجع تقليد

يکي از مشکلاتي که باعث به وجود آمدن اختلاف نظر در ميان متديّنين و عزاداران حسيني در جامعه شده است، عدم دسترسي دقيق به ديدگاه هاي فقهي علما و مراجع عظام تقليد است. تقيّد ديني مردم ما - کساني که مهمترين دغدغه شان اقامه شعائر ديني، خصوصاً عزاداري در جامعه است - به گونه اي است که به صرفِ دستيابي به نظر مرجع تقليد، خود را پايبند به عمل به دستور دين مي سازند.
طرح مسائل جديدي از مراجع عظام تقليد که امروزه در سطح مجالس عزاداري و هيئات مذهبي مطرح گرديده و آگاهي از تغييراتي که به واسطه ي تغيير شرايط و اقتضائات روز جامعه در احکام مراجع به وجود مي آيد، ضرورت آگاهي از جديدترين فتاوي علما را دو چندان مي کند.
مجموعه ي چهار جلديِ مسائل جديد که به کوشش حجت الاسلام و المسلمين سيد محسن محمودي جمع آوري شده است، پاسخگوي بسياري از مسائل مورد ابتلاي عزاداران حسيني و برگزارکنندگان مجالس اهل بيت (ع) از زبان 10 مرجع بزرگ تقليد، آيات عظام: امام خميني، اراکي، گلپايگاني، خامنه اي، سيستاني، فاضل لنکراني، تبريزي، بهجت، مکارم شيرازي، و صافي گلپايگاني است.
پاسخ مسائلي از اين دست را در در اين کتاب که توسط انتشارات علمي - فرهنگي صاحب الزمان (ع) منتشر شده است، مي يابيد:
- لزوم بزرگداشت عيد غدير و عزاداري محرم و صفر، پوشيدن لباس سياه، حکم روضه هاي دروغ، شيوه ي عزاداري براي اهل بيت (ع) لزوم جلوگيري از وهن مذهب، استفاده از آلات موسيقي در عزاداري، استفاده از زنجيرهاي تيغ دار، برهنه شدن در عزاداري ها، عکس هاي منسوب به ائمه (ع) تشييع نمادين حضرت زهرا (س) و ...
اميد که ارائه منابع معتبري از اين دست، راه را بر کساني که با تمسک به فتاوي تحريف شده يا ارائه استفتائات پيشين علما، به ايجاد ترديد در قشر متديّن و مذهبي جامعه مي پردازند، ببندد و در کوتاه زمان، شاهد اتّحاد هرچه بيشترِ عزاداران حسيني، باشيم.

2- هيئت؛ فضيلت و آيين مجالس ذکر اهل بيت (عليهم السلام)

در اين کتاب، ابتدا مجالس عزا، ذکر و توسل به اهل بيت (ع) از زاويه ي فلسفه ي وجودي، تاريخچه و سيره اهل بيت (ع) در برگزاري محافل حسيني مورد بررسي قرار گرفته است. در اين فصل، با بهره گيري از سيره ي ائمه هدي (ع) تلاش شده، الگوي مطلوب عزاداري از لسان مؤسسين مجالس ذکر؛ يعني اهل بيت (ع) تبيين گردد.
در فصل دوم، جايگاه وعظ و منبر در مجالس حسيني از کلام امام راحل (قدس سره) و رهبرمعظم انقلاب (مدظله العالي) تشريح شده است. کارکردهاي نهاد منبر و وظايف اهل منبر نسبت به مخاطبان و ساز و کار مناسب براي سازماندهي نهاد منبر و ... از ديگر مباحث اين فصل است.
نقش و جايگاه مداحي و ستايشگري اهل بيت (ع)، ارکان آن (هنر، شعر، لفظ، مضمون، آهنگ، صداي خوش و ...) مسئوليتهاي ذاکران اهل بيت (ع) و آفات و انحرافات مداحي، اجزاي فصل پاياني اين کتاب را تشکيل مي دهند. در بخشي از اين کتاب خطاب به جامعه ي مداحان مي خوانيم:
شما اينجا نشسته ايد، خيال مي کنيد که همين طور زندگي دارد مي چرخد. نه آقا! يک جنگ است؛ يک جنگ حقيقي است. الان بين اين جامعه، اين نظام، متفکران اين نظام، فعالان اين نظام در رده هاي مختلف، از جمله خود شما که مداح مجموعه ي کشور هستيد از يک طرف، با يک طرف ديگر؛ کساني که مي خواهند ريشه ي اين ايمان را از اين خاک مقدس و از اين دلهاي پاک در بياورند ... دنبال اينند که فکر توحيدي را، فکر ولايت را، محبت اهل بيت را، محبت به قرآن را، تعصب و غيرت نسبت به مباني ديني و اعتقاد به مبارزه ي با ظالم را، اعتقاد به قبح و زشتي ظلم پذيري را از دل اين مردم با انواع حيله ها بيرون بکشند. انواع و اقسامش را دارند انجام مي دهند و آن را بيان هم مي کنند.
.... بنابراين يک جنگ است. در اين جنگ طبقه اي که با ايمان مردم، با دل مردم، با معارف مردم، با نام مبارک ائمه (عليهم السلام) و اهل بيت سرو کار دارد، وظيفه ي سنگيني دارد. برادران عزيز! اين وظيفه را درست بشناسند؛ درست از آن استفاده کنند. (185)
چاپ دوم اين کتاب - که توسط دفتر فرهنگي فخر الائمه (ع) قم تهيه شده - را مي توانيد در محرم امسال از نمايندگي هاي «نشر معارف» تهيه نماييد.

3- از عاشوراي حسين تا عاشوراي شيعه

محمد اسفندياري در اين کتاب، با ديدي که شايد بتوان آن را «جامعه شناختي» اما با رويکردي «تاريخي» ناميد، کوشيده است ابتدا به تفاوت ديدگاه هاي نسبت به عاشورا و «حماسه» يا «تراژدي» بودن آن بپردازد و در نهايت، ريشه اکثر انحرافات عزاداري را نيز در همين ديدگاه نادرستِ «تراژيک» به حادثه کربلا ارزيابي مي کند:
عوام، هرچه را عجيب تر و غريب تر و گزافه تر و خرافه ترباشد، بيشتر دين مي دانند... عوام، نخستين مشتري خرافاتند و بلکه نخستين سفارش دهنده ي توليد خرافات.
«توده هاي مردم خواهان ديني هستند که از حيث معجزه و اسرار و اساطيرغني باشد.»
هيچگاه چگونگي احکام ديني به دست مردم نيفتاد و آنها معين نکردند که چگونه نماز بخوانيم و روزه بگيريم و حج بگزاريم؛ اما از آنجا که شکل معين و دقيقي براي عزاداري ترسيم نشد، ميدان براي سليقه هاي مردم باز شد و آنها صورت هايي به عزاداري دادند که گاه آميخته به خرافه و بدعت است.
گذشته از اين ديدگاه تحليلي، نگارنده در اين کتاب - که با نثر زيبايي نيز نگاشته شده است - مستندات تاريخي قابل توجهي براي ادعاهاي خود ارائه داده است و انحرافات گوناگون عزاداري - چه محتوايي و چه شکلي - و از جمله قمه زني را از لحاظ تاريخي، موشکافي نسبتاً دقيقي کرده است.
اين کتاب در 96 صفحه در قطع رقعي و در قالبي کاملاً جذاب توسط انتشارات «صحيفه خرد» قم منتشر شده و در سال 1384 به چاپ دوم رسيده است.

4- عزاداريهاي نامشروع (ترجمه رساله ي التنزيه لأعمال الشبيه)

در مقدمه کتاب، درباره مولف آمده است:
علامه بزرگوار، آيت الله سيد حسن امين عاملي از علماي بزرگ شيعه در لبنان و صاحب کتاب گرانسنگ «اعيان الشيعه» بي شک يکي از مفاخر عالم تشيّع و از اصلاح گران مشهور و صادق و مخلص عصر ماست که در مسئله پاکسازي مراسم عزاداري حسيني از خرافات و بدعتها، از پيشگامان محسوب مي گردد.
خود علامه امين در اعيان الشيعه مي نويسد:
اين عمل [قمه زني و ...] شيعه اهل بيت را در انظار مردم، مورد تمسخر قرار داده و آنها را وحشي قلمداد مي کند و شکي نيست که اين اعمال ناشي از وساوس شياطين بوده وموجب رضايت خدا و پيامبر واهل بيت اطهار نيست ... به همين دليل هم رساله «التنزيه» را نوشتم که چاپ شد و به فارسي هم ترجمه گرديد و به دنبال آن بود که گروهي از قشريون و کساني که خود را به دين منسوب مي دارند، قيام کردند و غوغا برپا ساختند و حتي در ميان مردم عوام شايع نمودندکه فلاني عزاداري بر امام حسين را تحريم کرده است و بر اين هم بسنده نکرده و مرا به خروج از دين (!) متهم ساختند... (186)
ايشان در قسمتي از رساله التنزيه مي نويسد:
اگر اين امور [قمه زني و ...] به راستي ثواب داشت و در دنيا و آخرت مضر نبود، سزاوار بود که علما و فقها نيزهم به آن مبادرت کنند و خود پيش قدم باشند! زيرا که علما و فقها بيش از همه شايسته براي اين گونه کارها - ي ثواب! - هستند و اکنون که همه اين کارها را نمي کنند، خوب بود اقلاً يکي دو نفر از علما براي نمونه اين کارها را انجام مي دادند!
و در نهايت برخلاف برخي ادعاهاي واهي و بدون سندکه در سالهاي اخير توسط برخي معمّمين بدون دقت ايراد شد، اين عالم بزرگ شيعه مي نويسد:
مرحوم آيت الله ميرزاي شيرازي در گذشته و تمام علماي نجف در همين امروز، فتاوي صريح در تحريم تمام اين اعمال صادر کرده و اعلاميه هاي مفصل بيرون داده اند و در گذشته نيز هيچ يک از علما و فقها و مجتهدين دستور و فتوايي بر جواز اين امور نداده اند، بلکه آنها را رسماً حرام کرده اند.
و من خود خط تمام علماي بزرگ نجف را که اين اعمال را حرام کرده اند، ديده ام. اين خطوط هم اکنون نيز در نزد ورثه ي مرحوم حاج باقر صحّاف که در حجره صاحب «مفتاح الکرامه» ساکن بود (و هم او بود که اين موضوع را استفتاء کرده بود) باقي است.
اين کتاب اثري ماندگار از روشنفکري جلال آل احمد و نماد درد دين در روشنفکران مذهبي دوران معاصر تلقي مي گردد.

5- قمه زني؛ سنت يا بدعت؟

اين کتاب را مي توان يکي از پرمخاطب ترين کتابها در اين موضوع دانست که در مدت نسبتاً کوتاهي به چاپ ششم رسيد. علاوه بر اين، مطالب اين کتاب به سرعت در وبلاگ آقاي مهدي مسائلي - نويسنده کتاب - و سپس در وبلاگها و سايتهاي زيادي منتشر شده و همين امر، به گسترش آن کمک شاياني نمود.
نويسنده سعي کرده است در اين کتاب، به نقد و بررسي دلايل قمه زنان پرداخته و به شبهاتي که از سوي آنان مطرح شده نيز پاسخ دهد. بعلاوه، ايشان دلايل حرمت قمه زني وهمچنين فتاوي بسياري از علما و مراجع را در سطح نسبتاً جامعي جمع آوري کرده است. در قسمتي از اين کتاب، تحت عنوان سابقه حرمت قمه زني مي خوانيم:
بر خلاف آنچه تصور مي شود که حرمت قمه زني در سالهاي اخير و بعد از فتواي رهبري مطرح گرديده است، بايد گفت فقها و علماي بزرگي قبل از مقام معظم رهبري و حتي قبل از انقلاب وجود داشته اند که حکم بر حرمت قمه زني نموده اند؛ که از اين ميان مي توان از فقهاي بزرگي همچون:
آيت الله العظمي سيد محمد حسن شيرازي مشهور به ميرزاي شيرازي
آيت الله العظمي حاج شيخ عبدالکريم حائري يزدي (موسس حوزه علميه قم)
زعيم بزرگ جهان تشيع، آيت الله العظمي سيدابوالحسن اصفهاني
دانشمند پر آوازه شيعي آيت الله العظمي سيد محسن امين عاملي
فقيه نامدار، آيت الله العظمي سيد محسن حکيم
علامه شيخ محمد جواد مغنيه
فقيه مجاهد آيت الله العظمي شيخ عبدالکريم جزايري
آيت الله العظمي شيخ محمد حسين کاشف الغطاء
آيت الله محمد باقر بيرجندي
آيت الله سيد محمد مهدي قزويني
آيت الله هبه الدين حسيني شهرستاني
آيت الله شيخ جعفر بديري
علامه شيخ محسن شراره
آيت الله شيخ محمد خالصي
عالم و زاهد معروف آيت الله شيخ علي قمي
آيت الله شيخ غلامحسين تبريزي
آيت الله شهيد مطهري
و آيت الله شهيد سيد محمدباقر صدر را نام برد.
چاپ ششم اين کتاب ارزشمند که شامل ويرايشي جديد از اين کتاب است، در زمستان 86 توسط انتشارات «گلبن» اصفهان به بازار آمده است.

6- از شور تا شعور حسيني

محمدتقي اکبر نژاد در اين کتاب - که بررسي نسبتاً جامعي درباره مباحث فقهي و حدود و ثغور شرعي عزاداري است - پس از پرداختن به بحث حقيقت عزاداري و لزوم عزاداري براي اهل بيت (ع)، ضرورت تنوع در شيوه هاي عزاداري را نيز بيان کرده است.
در بخش دوم اين کتاب، مبارزات عليه عزاداري بررسي شده و يادآوري شده که مبارزه مکانيکي و فيزيکي با عزاداري، از قبل شکست خورده است و دشمنان دين سعي مي کنند با انواع تحريفات محتوايي، شکلي و اعتقادي با عزاداري مبارزه کنند.
در ادامه، به مسئله خودزني و به صورت خاصّ، قمه زني پرداخته شده و مولف، گذشته از بحث ناسازگاري با مقتضيات زمان، اثبات کرده است که اين اعمال هيچ ريشه اي در آيات و روايات ندارند؛ بلکه ادّله فراواني دلالت برحرمت آنها دارد.
بعلاوه،در اين کتاب به پاسخگويي به برخي شبهات نيز پرداخته شده است. از جمله، به برخي مکاشفات علما که دستاويز طرفداران قمه زني شده است، پرداخته و مي نويسد:
مکاشفه تنها براي شخصي که مکاشفه مي کند - اگر منجر به يقين شود- حجت است. اگر يقين نياورد و يا با روايات مخالف باشد، حجّيت ندارد. اما در هر حال براي ديگران فاقد حجيت است؛ زيرا خبري حجت است که شخص از امام نقل کند.
و در ادامه مي نويسد:
بنابر فرض که اين مکاشفات درست نقل شده باشند و خالي از شوائب بوده باشند، هيچ تعارضي با آنچه که گفتيم، ندارد؛ زيرا در زماني که آنها اين مسائل را ديده بودند، زماني بودکه قمه زني ممنوع نشده بود...
به عنوان مثال، تا زماني که قبله تغيير نکرده بود، تمام آثار و برکات نماز، متعلق به نمازي بود که به سمت بيت المقدس خوانده مي شد. اما بعد از تغيير قبله اگر کسي ده سال هم به طرف بيت المقدس نماز بخواند، هيچ فايده اي نخواهد داشت و نمي توان گفت که آقا! شهداي بدر که داراي فلان درجات بودند، به سوي بيت المقدس نماز خوانده اند و به آن درجات رسيده اند!
در بخش پاياني نيز به بيان فتاواي مراجع فعلي درباره قمه زني پرداخته شده است.
اين کتاب توسط انتشارات «پاسدار اسلام»، در 388 صفحه و در قطع وزيري، در زمستان سال 85 انتشار يافته است.

7- خون موعود

دو فصل ابتداي اين کتاب، گزيده اي است از کتاب ارزشمند البکاء الحسين، نوشته ي حضرت آيت الله ميرجهاني، فصل سوم نيزحاوي130 پرسش و پاسخ در مسائل روز و مورد ابتلاي جوانان در مباحث مختلف فقهي، کلامي، عرفاني و تاريخي درباره ي شخصيت امام حسين (ع) وقايع کربلا و عزاداري ازحضرت آيت الله العظمي مظاهري مي باشد. به عنوان مثال، در اين مجموعه مي خوانيم:
آيا اصل عزاداري و سوگواري براي ائمه هدي (ع) و امام حسين (ع) مورد تأييد شرع مقدس مي باشد يا خير؟
- عزاداري براي حضرت سيدالشهدا (ارواحنا فداه) ازافضل اعمال و قربات الهي است، بلکه واجب کفايي است و مورد تأييد نبي اکرم (ص) و حضرات ائمه هدي (ع) بوده است.
آيا جلسات عزاداري به شکل کنوني؛ زنجير زدن، سينه زني، دسته ي عزاداري و ...بدعت در دين رسول الله نيست؟
- خير، بدعت نيست؛ عزاداري به شکل متعارف و به تعبيرمرحوم استاد بزرگوار و عظيم الشان، حضرت امام (قدس سره)، عزاداري به شيوه ي سنتي از افضل اعمال و قربات الهي و مورد تأکيد اکيد پيامبر عظيم الشان وحضرات ائمه هدي (ع) مي باشد.
آيا اصل قمه زدن (يعني تيغ بر سرزدن و جاري کردن خون) بنفسه مورد جوازشرع مقدس مي باشد؟
- ظاهراً مصداق عزاداري نيست، ولي در وضع فعلي، انجام اين عمل جايز نيست.
علاوه بر اينگونه سئوالات، مسائلي از قبيل اهداف و کيفيت قيام اباعبدالله (ع)، نحوه ي خواندن زيارت عاشورا، برکات تربت سيد الشهدا و مسائل متفرقه مجالس عزاداري از جمله وظيفه ي بانيان و شرکت کنندگان در مجالس عزا، برهنه شدن و هروله در زمان سينه زني، استفاده از آلات موسيقي در مجالس اهل بيت (ع)، روضه هاي بدون سند، مجالس مخصوص بانوان و ... نيز از زبان حضرت آيت الله العظمي مظاهري پاسخ داده شده است.
چاپ دوم اين کتاب در قطع و شکل و قالبي بسيار جذاب، در 144 صفحه، توسط انتشارات «شهيد حسين فهميده» اصفهان در زمستان 84 منتشر شده است.

8- تراژدي کربلا، مطالعه جامعه شناختي گفتمان شيعه

اين کتاب که نام اصلي آن تراجيد يا کربلا، سوسيولوجيا الخطاب الشيعي است. توسط ابراهيم الحيدري - محقق وجامعه شناس عراقي - نوشته شده و توسط انتشارات «دارالکتاب اسلامي» منتشر شده است، حاوي سير نسبتاً جامعي از مباحث تاريخي و جامعه شناختي درباره عزاداري، خصوصاً در کشور عراق است. در بخشي از اين کتاب آمده است:
عادات و رسوم سنتي از نگاه روانشناسي اجتماعي برانگيزاننده نوعي شور و هيجان صوفيانه بوده که به طور ناخودآگاه موجب پالايش روان از فشار و سرکوبهاي تراکم يافته و احساس گناه و خطاکاري مي گردد. اين فرآيند پالايشي، همواره در خلال يک رفتار جمعي و در فضاي يک احساس ناخودآگاه مشترک تحقق مي يابد...
اين انتقام دروني، گاه از روي آگاهي صورت مي پذيرد که نوعي احساس کاذب و غيرواقعي است. احساس ظلم و ذلت نيز گاه انسان را به انتقام از خويشتن به جاي انتقام ازستمگران قدرتمند وا مي دارد؛ اين فرآيند معکوس، ناشي از حالت ضعف دروني و ناتواني در مقابله با ظلم است ... در قسمت ديگري از اين کتاب آمده است:
نهضت امام حسين از اهدافي انقلابي و مفاهيمي بلند و ابعادي انساني برخوردار است. اين نهضت بزرگ به وسيله برخي مردم از درون تهيه شده و تنها به برخي مراسم و مجالس اندوهبار محدود شده است. شکنجه بدن و اعمال خشونت عليه خويش به روشي کاملاً عقب مانده و زيانبار، از جمله اين مراسمها است. در همين حال، ملت عراق در اثر شکافهاي دروني و عجز و عقب ماندگي در بدترين وضعيت و شديدترين مصيبت قرار دارند.
بنابراين اگر ما به دنبال حرکت در راه امام حسين و تأسي از اهداف بلند و انقلابي آن حضرت هستيم، بايد همچون او به شخصيت انساني احترام گذاشته و از کرامت انسان دفاع کنيم و در برابر هرگونه ذلت، خواري و عقب گرد به شدت مقابله و مبارزه کنيم.
يکي از نقاط قوت اين کتاب، همانگونه قبلاً نيز اشاره شد، بررسي سيرتاريخي ورود بسياري از انحرافات به عزاداري است که در کتاب حاضر (دست پنهان) نيز از آنها استفاده شده است.

9- عاشورا، عزاداري، تحريفات

اين کتاب که جمع آوري ارزشمندي از کتابهاي علماي معاصر و مقالات صاحبنظران در بحث عزاداري عاشوراست. فرصتي است براي آنان که مي خواهند ديدگاه هاي کارشناسانه ي ديني در بحث مباني و ريشه هاي تحريفات رد عزاي حسيني را در کنار نظرات صاحبنظران جامعه شناسي روز را در کنار هم بيابند.
ارائه ي کتب و آثاري از شهيد مطهري (تحريفات و عوامل آن)، محمدرضا حکيمي (عاشورا، مظلوميتي مظاعف)، ميرزا حسين نوري مازندراني (صدق در مقتل خواني)، علامه سيدمحسن امين (عزاداريهاي نامشروع با ترجمه جلال آل احمد)، شيخ عباس قمي (اصلاح سوگواري) و ديگر کارشناسان ديني در کنار مقالاتي ارزشمند از دکتر سيد محمد ثقفي (نقش مصلح ديني در خرافه زدايي)، محمد صحتي سردرودي (دستاويز قمه زني و خرافه زدايي از عاشورا)، غلامرضا گلي زواره (از مرثيه تا تعزيه)، ناصر باقري بيدهندي (بايدها و نبايدهاي عزاداري) و ...
در مقاله ي سوء استفاده از عزاداري از اين کتاب مي خوانيم:
برخي در اثر عدم تمييز ميان اين عادات و رسوم نادرست با مراسم امام حسين (ع) به طور کلي از انديشه اصلاح و پالايش اين مراسم فارغ گشته و تلاشي براي ابداع عادات و رسومي سازگار با تحولات دنياي جديد بجاي عادات و رسوم نادرست سابق ننمودند. اما ديگراني که با آن عادات و رسوم نامعقول مخالف بودند «از جانب عامه مردم تحت فشار بوده و هرگونه موضع گيري خود را موجب از دست دادن جايگاه اجتماعي خويش مي ديدند. زيرا غوغاسالاري عوام در اندک زماني به شيوع تهمت هايي همچون بي ولايتي يا دشمني با اهل بيت مي انجاميد ... به همين دليل، فقها غالباً از زاويه عناوين کلي فقه به اين گونه قضايا نگريسته و به آثار و پيامدهاي منفي آن عادات و رسوم در جامعه که چهره مذهب و دين را مخدوش مي ساخت توجه کمتري مي نمودند... بر همين اساس، حکم به جواز آنها صادر مي کردند.»
نويسنده در ادامه، با نقل بخشي از مقاله ي المجالس الحسينيه، احياء امرالاسلام في خط اهل بيت (ع) (187) مي نويسد: بسياري از فقهاي بزرگ همچون شيخ مرتضي انصاري بر اين نظر بوده و مجروح ساختن بدن را با قمه يا قلاب هاي آهني يا کتک زدن شديد خود را حرام و ضرر به نفس مي شمردند.
در بخش دوم اين کتاب، پنج مصاحبه مفصّل با علما وکارشناسان ديني آمده که در قالب اين مصاحبه ها زوايايِ پنهاني از موضوع انحرافات عزاداري و حدود شرعيِ آن مورد بحث قرار گرفته است؛ مصاحبه هايي با آيات عظام و حجج اسلام محمد هادي معرفت، يوسفي غروي، سيد ضياء مرتضوي، نظري منفرد و ... در اين مجموعه ي ارزشمند که در 641 صفحه توسط انتشارات «صحيفه خرد» منتشر شده، ارائه گرديده است.

پي نوشتها:

185-بيانات رهبر معظم انقلاب در سالروز ولادت حضرت فاطمه زهرا (سلام الله عليها) 86/4/14.
186-اعيان الشيعه، چاپ بيروت، ج10، ص 363.
187-چاپ شده در مجله النور، ش75، ص لندن، 1997 ميلادي.

منبع: کتاب « دست پنهان » ، تهیه و تدوین : مؤسسه فرهنگی فخر الأئمه علیهم السلام
/خ